Chùa Non Đào, thôn Tiến Sơn
Chùa Non Đào nằm ở cuối làng, giáp với thôn Hậu, xã Liên Chung. Trước đây, diện tích khu vực chùa Non Đào rộng tới gần 2ha, là một rừng thông đẹp, do thực dân Pháp bắt dân ta trồng vào năm Kỷ Sửu (1889) để lấy nhựa và cây giống. Rừng thông có nhiều cây to cao, gốc cây có chu vi vài ba người ôm, tức là có đường kính từ 1-2m; nay rừng thông không còn nữa do năm Mậu Ngọ (1978) Hạt Lâm nghiệp huyện Tân Yên về khai thác hết, chỉ còn lại duy nhất là cây đại hàng trăm năm tuổi đang đứng vững trong sân chùa; tuy không to lớn nhưng cây đại rất đẹp và có vóc dáng cổ kính. Năm Giáp Ngọ (2014) cây bị đổ do bão, nhân dân đã dùng sức người dựng lại, chăm sóc và gìn gữ, từ đó cây đã trở lại xanh tươi, tô đẹp thêm bức tranh toàn cảnh của ngôi chùa.
Lãnh đạo Đảng ủy, UBND, UBMTTQ xã tặng hoa chúc mừng
Nhiều thầy địa lý khi tới thăm chùa đều khẳng định, đây là nơi đất thiêng, đất thánh. Chùa có hướng Nam chếch Tây 15 độ, trên thế đất cao ráo, hướng đẹp và có một án tiền đầy đặn được xem như khu đất địa linh, gọi là “Hoàng Xà quấn thủy” nơi “Huyệt ỷ Long đầu”.
Trải qua hàng trăm năm chùa Non Đào bị xuống cấp, hư hỏng. Mãi tới năm Bính Tý (1936) và năm Đinh Sửu (1937) là hai năm nông nghiệp cả nước được mùa, đời sống nhân dân cũng khá giả hơn. Do vậy, các cụ đã huy động được nhân dân đóng góp kinh phí để khởi công xây dựng lại, bao gồm: Chính diện là bảy gian chùa ngoài nối với Tam bảo có mặt bằng kiến trúc kiểu "chữ đinh", ngay phía sau Tam bảo là sân gạch rộng, cuối cùng là năm gian nhà Tổ, hai bên sân phía Tây là ba gian chăn nuôi, phía Đông là ba gian nhà bếp. Đến đầu năm Canh Thìn (1940), các hạng mục công trình khu chùa được xây dựng xong, nhà chính của chùa có kết cấu gỗ lim vững chắc, mái chùa lợp ngói mũi kiểu chùa truyền thống.
Hội nghị tại chùa Non Đào
Vào năm Giáp Thìn (1964), chi bộ Đảng, chính quyền và nhân dân đã thống nhất tháo dỡ bẩy gian nhà phía trước của Chùa Non Đào chuyển về xây dựng hai nhà ba gian ở hai bên đình làng để làm kho chứa thóc và các giống nông sản. Sau gần ba mươi năm, đến tháng 4 năm Nhâm Thân (1992), Chùa Non Đào lại được các cụ huy động công sức nhân dân cả làng tháo dỡ, đưa hai nhà ba gian ở hai bên Linh Quang Đình chuyển về để tu bổ, xây dựng thành ngôi chùa chính có Tam bảo và 7 gian phía trước rộng rãi, đúng theo mặt bằng kiến trúc đã có từ năm Canh Thìn (1940).
Cuối năm Quý Mùi (2003), hoàn thành một số hạng mục trong chùa như: Lát nền chùa ngoài, sửa lại mái và sối góc, tô sơn lại hệ thống tượng phật trong chùa… Tuy nhiên, do không được duy tu, bảo trì thường xuyên, chùa đã xuống cấp nặng, mái dột nát, tường phía sau đổ. Năm Giáp Ngọ (2014), bằng nguồn vốn công đức của một số gia đình trong thôn, vốn đóng góp hàng trăm triệu đồng huy động từ nhân dân thôn làng, con cháu xa quê, Chùa Non Đào đã được sửa chữa lớn, chỉnh trang nhưng vẫn giữ nguyên hình hài kiến trúc trước đây và được bảo quản nguyên vẹn đến ngày nay.
Người dân dự khai mạc lễ hội
Cổ vật trong Chùa Non Đào trước đây có một quả chuông to đường kính 0,6m, cao 1,1m, được đúc bằng kim loại quý theo hình lục lăng, giữa chuông có mắt viền để thỉnh, quai treo đúc hai hình đầu rồng chầu.
Câu đối ở Chùa Non Đào còn lưu giữ gồm:
Bộ 1:
“Linh tàng ngư lộc Trung Sơn điện,
Huyệt ở long tài tưởng tự tâm”.
Bộ 2:
“Non Đào cổ tự tiền nhân hương công đức
Tiến Sơn danh thắng hậu thế phúc tự tâm”
Hệ thống tượng phật trong chùa trước đây có nhưng không nhiều, năm Tân Tỵ (1941) được bổ sung thêm, toàn bộ tượng được tô, sơn và xếp đặt đúng thứ tự ngăn nắp. Triết lý vô thường của Phật giáo được đặt lên hàng đầu thể hiện trong Tam Bảo và được bố trí theo một hệ thống rõ ràng. Những năm kháng chiến chống giặc ngoại xâm Pháp, Mỹ từ 1945 – 1975, nhất là những năm Kỷ Dậu (1969), Canh Tuất (1970) trường Sư phạm 7+3 Hà Bắc sơ tán về đây, chùa không được bảo quản tốt, các cụ bản tự ít đến, một số tượng phật quý như: Thích Ca, phật Quan Thế Âm… cùng với một số bia đá, gia phả… của chùa đã bị thất lạc và bị mất cắp...
Lễ hội chùa Non Đào
Cùng với việc thờ phật, đầu năm Nhâm Ngọ (1942), nhân dịp khánh thành việc trùng tu, sửa chữa lớn chùa hoàn thành, làng đã mở hội ăn mừng 6 ngày liền, với Linh cữu, cờ thần, long đao rước An Vương Hậu Chương công chúa Bảo Trung Hưng tôn thần, Vong linh của 49 vị nghĩa sỹ đã hy sinh năm 1871 trong khi chống giặc “Quân Cờ Đen” và các liệt sỹ đã hy sinh trong công cuộc chống giặc ngoại xâm bảo vệ Tổ quốc về chùa.
Theo các cụ ghi chép lại: Từ ngày mới có chùa đã có các sư về ở và chủ trị, đến năm Kỷ Mùi (1919), sư tổ chủ trị Chùa Non Đào là Thích Thanh Luân được Hội Phật giáo Việt Nam phong là Đại đức vì đã có nhiều công lao tu bổ chùa. Theo cấp bậc đó, khi nhập niết bàn cuối năm Tân Dậu (1921), Đại đức đã được xây lăng hình tháp 3 tầng bên trái phía trước chùa. Sau năm 1921, Chùa Non Đào có Sư Ngọ chủ trị được 2 năm, nhưng do không hợp cảnh chùa đã tự chuyển đi nơi khác.
Những năm sau có các sư sãi của làng đến ở và trông nom như: Ông Trần Văn Quý ở từ năm Kỷ Mão (1939) đến năm Canh Thìn (1940); ông Nguyễn Văn Tỵ ở từ năm Giáp Ngọ (1954) đến năm Mậu Tuất (1958). Sau thời gian đó Chùa Non Đào không có sư chủ trị, các cụ Hội Bản tự của làng tự quản lý, trông coi.
Cổng Chùa Non Đào
Năm Kỷ Sửu (2009), Hội Phật giáo tỉnh Bắc Giang đã cử nhà sư Thích Đàm Thoa (Lý Thị Hà) về ở và chủ trị, đến năm Giáp Ngọ (2014) do không hợp cảnh chùa và phong tục tập quán của làng nên đã tự chuyển đi nơi khác.
Trải qua mấy trăm năm, Chùa Non Đàocủa làng Tiến Sơn vẫn là trung tâm tín ngưỡng, nơi chốn tổ Phật giáo của làng, chỗ dựa tâm linh của các cụ Hội Bản Tự và của nhân dân. Đó cũng là nơi tổ chức lễ hội chùa truyền thống mùng 4 tháng riêng hàng năm của nhân dân địa phương. Vào ngày đó, toàn thể bà con, nhân dân trong làng, con cháu đang sinh sống, cư trú xa quê về dự cùng ôn lại truyền thống quê hương, mang đậm bản sắc văn hóa, tín ngưỡng riêng của quê nhà.
Ông Nguyễn Văn Khuê, Quyền Chủ tịch UBND xã Hợp Đức, huyện Tân Yên, tỉnh Bắc Giang cho biết: "Những năm qua, Đảng ủy, UBND xã Hợp Đức đã chỉ đạo các cấp ngành tuyên truyền tới người dân, con em xa quê về việc giữ gìn, duy tu các di tích văn hóa - lịch sử trên địa bàn. Trong đó, Chùa Non Đào đã làm tốt việc giữ gìn những nét đẹp văn hóa truyền thống của làng quê, kêu gọi được sự ủng hộ của nhân dân nhằm tôn tạo di tích, bảo vệ những di sản văn hóa tiêu biểu đã được các thế hệ người dân nơi đây giữ gìn qua nhiều năm".
nguonluc