Năm 1959, hưởng ứng lời kêu gọi của Chủ tịch Hồ Chí Minh “đem ánh sáng văn hóa lên miền núi”, hơn 860 thầy cô giáo các tỉnh đồng bằng, trung du Bắc bộ đã xung phong lên công tác tại các tỉnh miền núi phía Bắc, tạo dựng nền móng cho sự nghiệp giáo dục các tỉnh Tây Bắc, Việt Bắc hôm nay, góp phần phát triển kinh tế, xã hội của khu vực còn nhiều khó khăn này của Tổ Quốc.
Thầy giáo, Anh hùng lao động Nguyễn Văn Bôn về thăm trường THCS xã Mường Tè (tỉnh Lai Châu) năm 2012.
Thầy giáo, anh hùng lao động Nguyễn Văn Bôn năm nay đã ngoài 80 tuổi nhưng khi nói về những năm tháng công tác tại Mù Cả (huyện Mường Tè, tỉnh Lai Châu), nhiệt huyết năm xưa lại ùa về.
Năm 1959, tốt nghiệp trường Sư phạm sơ cấp Trung ương (nay là Trường Cao đẳng sư phạm Trung ương) và đang công tác tại tỉnh Thái Bình, thầy giáo trẻ Nguyễn Văn Bôn đã viết đơn lên đường theo lời kêu gọi của Đảng và Bác Hồ.
Xã Mù Cả (huyện Mường Tè, tỉnh Lai Châu), khi đó thuộc khu tự trị Thái Mèo, nơi thầy giáo Nguyễn Văn Bôn được phân công công tác có hơn 500 nhân khẩu đều là người Hà Nhì, không ai biết chữ và nhiệm vụ của các thầy giáo, cô giáo cắm bản là phải tự tìm lấy trò, tự dựng trường để dạy học.
Thầy giáo Nguyễn Văn Bôn đã nhanh chóng học tiếng Hà Nhì, tìm hiểu phong tục tập quán của địa phương để tuyên truyền, vận động đồng bào cho con đến lớp. Khi đó, xã Mù Cả có 7 bản cách nhau cả ngày đường, thầy Bôn đã vận động các gia đình ở bản Mù Cả cho học sinh các bản khác ở nhờ, góp gạo ăn cùng gia đình như con em trong nhà. Mô hình “bán trú dân nuôi” đầu tiên đã ra đời từ cách làm sáng tạo của thầy giáo Nguyễn Văn Bôn.
"Không bút viết, tôi bảo các em tập viết trên không và đọc theo. Chưa có giấy viết, tôi bảo các em lấy lá chuối rừng, bỏ sống giữa, gấp lại gọn gàng mang đến lớp làm giấy viết. Nửa tháng sau, tôi mang tiền lương của tôi, nhờ mua giấy bút cho các em", thầy Bôn nói.
Không chỉ dạy chữ cho các em nhỏ, thầy Bôn còn phát động phong trào cả bản, cả xã cùng học chữ và dạy chữ cho nhau. Nhờ sự cố gắng của cả thầy và trò, năm 1963, Mù Cả là xã đầu tiên của rẻo cao phía Bắc được ghi nhận xóa mù chữ. Thầy giáo Nguyễn Văn Bôn đã được Chủ tịch Hồ Chí Minh tặng danh hiệu Anh hùng Lao động đầu tiên của ngành giáo dục cả nước.
“Tôi là phu cõng chữ/ Về với bản mù sương/ Rẽ gianh gập ghềnh bước/ Ước mơ dựng mái trường…”
Những câu thơ trong bài “Lên non” của thầy giáo Phạm Lương Thơ ở xã Đại Hợp, huyện Kiến Thụy, Hải Phòng cũng là những gợi nhớ về 15 năm công tác tại vùng cao Bắc Hà, Lào Cai. Là hiệu trưởng Trường Cấp 1 Hoàng Thu Phố (huyện Bắc Hà), thầy Phạm Lương Thơ vừa là giáo viên cắm bản, vừa đảm nhận vai trò cố vấn công tác của xã. Để hoàn thành nhiệm vụ nặng nề này, chỉ 6 tháng sau khi nhận công tác, thầy Thơ đã thông thạo tiếng Mông và được đồng bào nơi đây coi như con em của bản.
Thầy giáo Phạm Lương Thơ có 15 năm công tác tại huyện vùng cao Bắc Hà (tỉnh Lào Cai).
"Khi tôi lên, tôi cử giáo viên lên các làng bản, vừa dạy phổ thông, vừa dạy bổ túc văn hóa cho dân. Mà xuống tận nương dạy, ăn ở cùng bà con dưới bản để dạy chữ. Tuy giáo viên ít, tôi vẫn hoàn thành xóa nạn mù chữ cho toàn xã. Tháng 3/1967, tôi về làm Hiệu trưởng Trường Đào tạo cán bộ huyện. Năm 1974, tôi lại được điều về làm Hiệu phó trường Thiếu niên Dân tộc vùng cao, bây giờ là trường Thanh niên dân tộc nội trú, tôi về xây dựng đầu tiên", thầy Thơ nói.
Học sinh của thầy Thơ sau này có nhiều người thành đạt, như: Nguyên Chủ tịch Hội đồng Dân tộc của Quốc hội Tráng A Pao, Nguyên Chủ nhiệm, Bộ trưởng Ủy ban Dân tộc Giàng Seo Phử cùng nhiều cán bộ, lãnh đạo của tỉnh Lào Cai.
Trong đoàn giáo viên trẻ xung phong lên làm nhiệm vụ miền núi năm ấy có một cô gái Hà Nội mảnh mai, cô giáo Đào Tố Mai. Vượt gần 500 cây số đến với các em học sinh miền núi tỉnh Lào Cai, cô giáo Mai đã cùng dân bản và các em học sinh lợp lán dựng trường. Không chỉ dạy chữ, cô giáo Mai còn dạy nữ công gia chánh cho các em gái của bản. Trong hơn 10 năm làm nhiệm vụ tại vùng khó khăn của huyện Bát Xát, thị xã Cam Đường (Lào Cai), dù sức khỏe không được tốt nhưng cô Đào Tố Mai vẫn cố gắng đến thăm nhà, động viên tất cả các học sinh.
Cô giáo Đào Tố Mai, nguyên Phó Hiệu trưởng trường THPT chuyên Trần Phú (Hải Phòng) nói rằng: quãng thời gian công tác tại các huyện miền núi của tỉnh Lào Cai đã giúp cô trưởng thành hơn.
"Sống ở miền núi, nhưng chúng tôi yêu nghề hơn rất nhiều. Dù khó khăn nhưng mỗi lần về xuôi nghỉ hè, chúng tôi đều rủ đi mua sách để không ngừng nâng cao trình độ của mình. Bản thân tôi tuy sống ở biên giới Lào Cai 10 năm, song với tôi đó là những tháng năm đẹp, là nền tảng để sau này về xuôi, tôi vẫn phấn đấu không ngừng và luôn tự hào là mình đã đóng góp một phần để Lào Cai phát triển mạnh mẽ như ngày nay", cô Mai chia sẻ.
Những giáo viên đầu tiên cắm bản, “cõng chữ lên non” giờ không ít người đã ở tuổi "xưa nay hiếm", có cả những thầy giáo, cô giáo không còn nữa. Họ là những người chắp cánh ước mơ cho các thế hệ học trò các dân tộc thiểu số, phát triển giáo dục vùng cao, tạo sức bật cho các tỉnh miền núi trong những năm tháng khó khăn nhất./.