Đền thượng trên đỉnh Tây Thiên thờ Quốc mẫu Tây Thiên Lăng Thị Tiêu.
Ngày 14/01/2020, trên cơ sở các công trình nghiên cứu và sau khi có ý kiến thống nhất của Hội đồng Di sản quốc gia, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã ban hành Quyết định số 176 về việc công bố danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, trong đó có Tín ngưỡng thờ Mẫu Tây Thiên, huyện Tam Đảo, tỉnh Vĩnh Phúc. Như vậy, cùng với Tín ngưỡng thờ Hùng Vương, Tín ngưỡng thờ Tản Viên Sơn Thánh, Tín ngưỡng thờ Mẫu Tây Thiên là một trong ba tín ngưỡng cổ nhất vùng Bắc Bộ. Tín ngưỡng thờ Mẫu Tây Thiên không chỉ là tín ngưỡng của một địa phương, của một vùng mà là tín ngưỡng mang tính quốc gia; đồng thời là biểu tượng văn hóa của tỉnh Vĩnh Phúc, là di sản mang giá trị về lịch sử, văn hóa, về truyền thống yêu nước các dân tộc đoàn kết chống giặc ngoại xâm.
Theo Ngọc phả thời Hùng Vương, Mẫu Tây Thiên họ Lăng, tên chữ là Ngọc Tiêu, người thôn Đông Lộ, xã Đại Đình ngày nay, thuở nhỏ đã thông minh, xinh đẹp, tài năng. Bà có nhân duyên cùng vua Hùng Chiêu Vương thứ VII và được lập làm Chính vương phi.
Sau khi hóa, bà thường hiển linh, âm phù giúp các đời vua đánh giặc, giữ nước nên được sắc phong làm Quốc Mẫu, gia tặng sắc phong làm Tam Đảo sơn Trụ Quốc mẫu đại đệ nhất Thượng thượng đẳng Phúc thần. Và cũng chính tại núi Tây Thiên, nơi bà hóa, nhân dân đã dựng nên ngôi đền thờ phụng, quanh năm hương khói để tưởng nhớ công lao to lớn và suy tôn bà là Quốc Mẫu Tây Thiên. Mẫu Tây Thiên chính là người mẹ bao dung, che chở cho nhân dân những khi họ gặp khó khăn, hoạn nạn.
Nghi lễ rước kiệu trong mùa Lễ hội Tây Thiên.
Từ đó trở đi, cứ vào ngày Rằm tháng hai âm lịch hàng năm, đồng bào người dân tộc Sán Dìu cùng nhân dân huyện Tam Đảo, du khách thập phương lại tưng bừng trong sắc cờ, náo nức cùng tiếng trống, chiêng trong lễ hội Tây Thiên dâng lên Mẫu nén hương thơm tỏ lòng thành kính. Đó cũng là truyền thống tốt đẹp và đạo lý uống nước nhớ nguồn của dân tộc.
Nghi thức Lễ trong Lễ hội Tây Thiên mang những nét độc đáo riêng gồm: Lễ Cáo, lễ tạ, lễ rước và lễ dâng hương. Lễ vật không thể thiếu khi dâng Mẫu đó là: hoa quả, một mâm xôi, oản, gạo, trứng, một con lợn quay và hoa huệ trắng. Đó là những sản vật đặc trưng của núi rừng Tây Thiên, được chuẩn bị bởi bàn tay đảm đang, cần mẫn của những phụ nữ dân tộc Sán Dìu. Lễ rước gồm 3 đoàn là Kiệu văn đền Mấu Sinh, kiệu Văn đền Mẫu Hóa và kiệu Bát cống đền Ngò, đoàn rước gồm trên 100 người dân địa phương rước từ Đền Mẫu Sinh đến đền Thõng dài khoảng 4000 m. Lễ cáo thu hút đông đảo du khách thập phương bởi những nét độc đáo riêng. Phần tế lễ trang trọng, đặc sắc, mang đậm bản sắc dân tộc như: Rước kiệu, múa xênh tiền, hoạt cảnh chèo mô tả truyền thuyết Quốc Mẫu Tây Thiên đánh đuổi giặc ngoại xâm thống nhất giang sơn. Với phần hội, có rất nhiều hoạt động phong phú như: thi gói bánh chưng gù, giã bánh dày, hội vật, kéo co, chọi gà... cùng các trò chơi dân gian mang đậm dấu ấn miền bán sơn địa.
Mỗi độ xuân về, hàng vạn người lại cùng nhau "Đến với Phật, Về với Mẫu" nơi vùng đất linh thiêng Tây Thiên - Tam Đảo.
Nét đặc biệt của lễ hội Tây Thiên còn là các điệu truyền thống bản địa như làn điệu soọng cô, hát chầu văn của nam thanh, nữ tú dân tộc Sán Dìu. Những lời ca, tiếng hát hòa cùng nhạc cụ truyền thống thể hiện sinh động đời sống tinh thần của nhân dân, ca ngợi công lao Quốc Mẫu Tây Thiên, tình yêu đôi lứa, tình yêu Tổ quốc và không khí hăng say lao động sản xuất.
Hệ thống cáp treo đưa du khách lên lễ Mẫu, cúng Phật nhanh chóng và an toàn.
Trở về với Tây Thiên vào những ngày đầu Xuân, vào ngày giỗ Quốc mẫu Tây Thiên (15/2 âm lịch hang năm) là trở về với di sản niềm tin đã được thiêng hóa, được truyền tụng giúp cho thế hệ hôm nay có thêm niềm tin, động lực, đoàn kết cùng nhau tiếp nối truyền thống xây dựng và bảo vệ đất nước của cha ông; phát triển nền kinh tế du lịch dựa trên nền cảnh thiên nhiên tươi đẹp gắn kết với nền văn hóa tâm linh bền vững, là di sản của hôm nay truyền lại cho những thế hệ sau.
Trường Thịnh - Theo Dân Trí