Lao động trẻ em trong nghệ thuật: Làm sao để không bị 'tuýt còi'?

Ở góc độ pháp luật: không cấm không có nghĩa là được làm tất cả 

Trước hết, cần nói ngay rằng, “Vợ ba” không phải bộ phim đầu tiên của Việt Nam có trẻ em đóng phim, trước đó đã có rất nhiều những diễn viên nhí góp công lớn trong sự thành công của các bộ phim điện ảnh, truyền hình.

Tuy nhiên, “Vợ ba” bị dư luận xã hội phản đối và cơ quan chức năng “tuýt còi” bởi việc sử dụng diễn viên 13 tuổi vào vai người vợ ba với các cảnh quay ngực trần, mang bầu, sinh con và có cả những cảnh gần gũi với nam diễn viên.

Mặc dù đạo diễn cho rằng sự lựa chọn này là cần thiết để lột tả thời kỳ phong kiến một cách chân thực, khi các cô bé 13-15 tuổi đã bị gả chồng, sinh con nhưng đa số khán giả vẫn không thể chấp nhận. Họ cho rằng việc để một bé gái 13 tuổi đóng cảnh nóng, trần trụi là phản cảm, phi nghệ thuật. 

Ở góc độ pháp luật, có thể nói luật pháp hiện hành không cấm sử dụng lao động chưa thành niên (đặc biệt trẻ em dưới 15 tuổi) vào một số lĩnh vực, như văn hóa, nghệ thuật, thể thao… Theo Thông tư số 11/2013/TT-BLĐTBXH ban hành danh mục công việc nhẹ được sử dụng người dưới 15 tuổi làm việc thì trẻ em có thể tham gia lao động với vai trò là diễn viên trong các bộ môn nghệ thuật múa; hát, xiếc, điện ảnh, sân khấu kịch, tuồng, chèo, cải lương, múa rối (trừ múa rối dưới nước).

Tuy nhiên cũng theo Bộ luật Lao động năm 2012 và Thông tư 11 thì trẻ em chỉ có thể tham gia công việc này khi có sự đồng ý của chính các em và người giám hộ, cùng với đó công việc phải đảm bảo không ảnh hưởng đến việc học hành và không gây rủi ro nào đối với sức khỏe và sự phát triển của trẻ. 

Dự thảo Bộ luật Lao động sửa đổi vừa được đưa ra lấy ý kiến tại Kỳ họp thứ 7 Quốc hội khóa XIV quy định người sử dụng lao động không được tuyển dụng và sử dụng người chưa đủ 13 tuổi vào làm việc, trừ các công việc nghệ thuật như múa, hát, xiếc, điện ảnh, sân khấu (kịch, tuồng, chèo, cải lương), múa rối (trừ múa rối nước), vận động viên năng khiếu thể dục, thể thao (trừ cử tạ, tạ xích).

Trong trường hợp sử dụng người chưa đủ 15 tuổi, người sử dụng lao động phải ký kết hợp đồng lao động bằng văn bản với người đại diện theo pháp luật và phải được sự đồng ý của người chưa đủ 15 tuổi và công việc phải đảm bảo không ảnh hưởng đến việc học hành và không gây rủi ro nào đối với sức khỏe và sự phát triển tâm sinh lý của người chưa đủ 15 tuổi. 

Như vậy, ở trường hợp của diễn viên 13 tuổi đóng phim “Vợ ba” mặc dù cha mẹ em với vai trò là người giám hộ và bản thân em đều đồng ý tham gia bộ phim nhưng với các cảnh quay không phù hợp với lứa tuổi thì việc này đã không đáp ứng được yêu cầu “không ảnh hưởng đến việc học hành và không gây rủi ro nào đối với sức khỏe và sự phát triển tâm sinh lý của trẻ” của luật. 

Hay nói như ông Đặng Hoa Nam - Cục trưởng Cục Trẻ em, Bộ Lao động Thương binh và xã hội luật pháp hiện hành không cấm sử dụng lao động chưa thành niên (đặc biệt trẻ em dưới 15 tuổi) vào một số lĩnh vực, như văn hóa, nghệ thuật, thể thao… Tuy nhiên, việc sử dụng nhóm lao động chưa thành niên phải đáp ứng một số điều kiện nhất định. Đặc biệt, không được dùng trẻ em làm những công việc ảnh hưởng tới phát triển sau này của trẻ như ảnh hưởng về đạo đức, tinh thần”.

Ở góc độ nghệ thuật: chân thực không có nghĩa là phải chọn đúng tuổi

Khi “Vợ ba” bị dừng chiếu, đã từng có luồng quan điểm từ những người làm nghệ thuật cho rằng quá trình xây dựng bộ phim, công chiếu những hình ảnh của nữ diễn viên lên màn ảnh không vi phạm quy định của pháp luật, việc phê phán của dư luận sẽ gây ảnh hưởng đến sự phát triển của nghệ thuật nói chung và điện ảnh nói riêng.
 
Tuy nhiên, phản hồi quan điểm này, quan điểm của các cơ quan bảo vệ trẻ em đều cho rằng, dù ở những quốc gia phát triển với những quan niệm cởi mở hơn như Âu, Mỹ việc sử dụng diễn viên nhí để đóng những cảnh nhạy cảm cũng cần rất thận trọng, nếu không sẽ vấp phải sự phản ứng của dư luận.  “Với kinh nghiệm các nước, những kịch bản có nhân vật trẻ em thì cảnh này phải dùng diễn viên đóng thế, hoặc sử dụng diễn viên trên 18 tuổi vào vai trẻ em” -  ông Đặng Hoa Nam khẳng định.

Lời phát biểu “sử dụng diễn viên trên 18 tuổi vào vai trẻ em” của người đứng đầu Cục Trẻ em đã gợi nhớ đến trường hợp của bộ phim “Người tình”, một bộ phim được chuyển thể từ cuốn tiểu thuyết tự truyện cùng tên của nữ văn sĩ người Pháp Marguerite Duras, kể về tình yêu cuồng nhiệt và sự đam mê thể xác của chính mình với một thiếu gia giàu có tên Huỳnh Thủy Lê - một đại điền chủ gốc Hoa tại xứ Sa Đéc, Việt Nam. 

Sau này kể lại quá trình chọn diễn viên, đạo diễn người Pháp Jean-Jacques Annaud cho biết, một thách thức không nhỏ với ông là nguyên mẫu trong cuốn tự truyện chỉ mới 15 tuổi rưỡi. Làm sao tìm kiếm được diễn viên tầm tuổi đó để đáp ứng được các cảnh quay vô cùng trần trụi của phim? 7.000 diễn viên đã được casting, lùng sục ở tạp chí tuổi teen trên khắp thế giới nhưng rồi không ai đáp ứng được cho đến khi Jane March xuất hiện.

Khi đó cô 18 tuổi, hoàn thành xong phim cũng là lúc cô bước sang tuổi 22. Lý do khiến đạo diễn Annaud phải dành nhiều công sức để tuyển chọn diễn viên nữ chính là bởi, nếu tìm diễn viên đúng tuổi thì khó mà có khả năng diễn xuất như kỳ vọng. Thứ hai, phim có chủ đề nhạy cảm không phù hợp với lứa tuổi vị thành niên.

Thậm chí thấu hiểu sự khác biệt về văn hóa phương Đông và phương Tây nên khi làm xong bộ phim, đạo diễn đã dựng thành hai bản. Bản phim chiếu tại Việt Nam là bản tiếng Pháp đã bị cắt hầu hết cảnh nóng so với bản tiếng Hoa và tiếng Anh.

Dù vậy, ở Việt Nam cũng như ở nước ngoài, bộ phim Người tình đã thành công vượt bậc, hiệu ứng của phim đã ngay lập tức đưa tên tuổi của đạo diễn cũng như diễn viên lên tầm ngôi sao hạng A. Cho đến giờ, những cảnh quay của phim Người tình vẫn được coi là kinh điển, đỉnh cao của nghệ thuật để giới làm phim phải học hỏi và ngưỡng mộ.

Như vậy, một câu hỏi đặt ra ở đây là phải chăng sự chân thực nằm ở nội dung, cách xử lý tình huống và diễn xuất của diễn viên trong bộ phim chứ không phải ở độ tuổi của diễn viên cần chọn đúng như nguyên tác, thực tế?