Hơn 1 thế kỷ qua, Đường sắt Việt Nam “vẫn như cũ”…
Mãi không lớn…
Có lịch sử 130 năm, từ thời Pháp thuộc, hệ thống đường sắt Việt Nam (ĐSVN) khi đó được đánh giá là tiên tiến nhất trong khu vực mà theo Phó Chủ tịch, Tổng Thư ký Hội Sử học Việt Nam, ông Dương Trung Quốc đánh giá: “Người Pháp đầu tư hết sức nghiêm túc, bài bản, trình độ rất cao...”.
Nói về thực trạng hệ thống ĐS hiện nay, Thứ trưởng Bộ GTVT Nguyễn Ngọc Đông dùng từ “vẫn như cũ”. Ông Đông cho biết, hệ thống ĐS không xây dựng thêm được những tuyến mới để kết nối các vùng miền khác, vẫn tập trung ở trục Bắc – Nam, thậm chí, còn dỡ bỏ một số tuyến nhưng làm mới lại rất ít, chỉ vài chục cây số ở phía Bắc.
Ông Lê Thanh Vân, Ủy viên Thường trực Ủy ban Tài chính - Ngân sách của Quốc hội cũng xót xa bởi hệ thống ĐS của Việt Nam ra đời sớm nhất Đông Nam Á, nhưng “chậm lớn” so với khu vực và thế giới. “Không chỉ “chậm lớn” mà còn dừng lại có nghĩa là đã tụt hậu nhiều!” - ông Vân lên tiếng. Theo ông, trong một thời gian dài chiến lược phát triển ĐS và loại hình vận tải ĐS đã không được quan tâm.
“Không quan tâm thì không có đầu tư, không có đầu tư thì không thay đổi được công nghệ. Đó là nguyên nhân lý giải vì sao ngành ĐS gồm sản xuất, chế tạo đầu máy toa xe, sản xuất các nguyên vật liệu để làm hạ tầng, thậm chí công tác tổ chức nhân sự cũng không chú trọng đào tạo để thúc đẩy quá trình cải tổ hệ thống ĐS…!” - ông Vân phân tích.
Ông Nguyễn Ngọc Đông và ông Lê Thanh Vân cùng chung nhận định: Nguyên nhân gốc rễ vẫn là tầm nhìn chiến lược đối với sự ưu tiên trong phát triển ĐS. “Một quốc gia có chiều dài theo trục dọc bờ biển như Việt Nam cần phải tính đến hiệu quả vận tải từ ĐS nhưng chúng ta không kế thừa, không tranh thủ lợi thế đó để đầu tư...” - ông Vân lên tiếng.
Đầu tư - Vốn và cơ chế
Nhà sử học Dương Trung Quốc cho rằng, đầu tư cho ĐS không thể như đường bộ, đầu tư từng phần được mà phải đồng bộ. “Chúng ta đang bàn câu chuyện này ở thời điểm khi mà Luật Đường sắt đã thực hiện được hơn 1 năm (1/7/2018), đã có những biến động tích cực khởi sắc, trong đó một điều hết sức quan trọng, Nhà nước khẳng định trong Luật là ưu tiên đầu tư, nhưng chờ tinh thần ấy đi vào đời sống thì không đơn giản, nếu chúng ta không thay đổi tư duy, suy nghĩ…” - ông Quốc phát biểu.
Chủ tịch HĐTV TCty ĐSVN, ông Vũ Anh Minh cho biết, về hiệu suất đầu tư, hiện đầu tư trong kết cấu rất ít, duy tu bảo dưỡng thường xuyên từ vốn ngân sách chỉ đáp ứng 30-40%. “Như vậy cứ trình lên 1.000 hạng mục thì bỏ lại 600 hạng mục, mỗi năm tích tụ lại như vậy, đến nay ĐS trở thành “thân thể già nua”, kể cả về khoa học kỹ thuật lạc hậu, lẫn tài sản hữu hình…” - ông Minh nói.
Còn về cơ chế chính sách, đối với phương thức vận tải khác, chẳng hạn hàng hải, luồng tàu, đèn biển của Nhà nước, cảng biển dịch vụ của doanh nghiệp (DN); với đường bộ, đường của Nhà nước, bến tàu, bến xe, dịch vụ của DN; nhưng với ĐS, cả kết cấu hạ tầng, nhà ga kho bãi đều của Nhà nước.
“Điều đó rõ ràng tồn tại 2 cơ chế. Tuy nhiên, Luật ĐS (sửa đổi) đã cho phép kinh doanh dịch vụ thương mại tổng hợp cho thuê tại các khu ga. Nhưng cho ai kinh doanh, có thể kinh doanh được không phụ thuộc vào quyền kinh doanh. TCty ĐSVN được giao toàn bộ quản lý khai thác tài sản này, nhưng lại không phải vốn của ngành ĐS, tài sản của ngành ĐS quản lý cho Nhà nước…” - ông Minh nêu lên một loạt bất cập.
Đại diện Bộ KH&ĐT, ông Lê Thành Quân, Vụ trưởng Vụ Kết cấu hạ tầng và đô thị cho rằng, trong bối cảnh ngân sách hạn hẹp nguồn vốn đầu tư cho ĐS giai đoạn 2016-2020 đã được tăng so với giai đoạn trước 2011-2015 (từ 4,44% lên 11,9% toàn ngành GTVT).
“Việc phân bổ nguồn lực cho ngành ĐS của Bộ GTVT, cá nhân tôi thấy đã tương đối với thị phần của ĐS đã được phê duyệt trong chiến lược phát triển GTVT. Với nguồn lực có hạn, tôi nghĩ rằng con số chưa tương xứng với nhu cầu ngành ĐS thì chúng ta phải có sự thông cảm với sự cân đối của ngân sách nhà nước…” - ông Quân nói.
“Ở tầm vĩ mô mà chúng ta vẫn đặt mục tiêu ĐS chỉ chiếm 1-2%, tôi cho rằng rất khó chấp nhận. Tại sao lại chấp nhận lấy hiện tại làm quy chuẩn như một sự phân phối?” - ông Dương Trung Quốc lên tiếng.
Theo Thứ trưởng Nguyễn Ngọc Đông, đầu tư cho ĐS thông thường đắt gấp 3 - 4 lần so với đường bộ, ĐS tốc độ cao đắt gấp 4 lần đường bộ cao tốc, do đó, cần nguồn lực cao hơn. “Chúng ta đang kỳ vọng vào ngày nào đó sẽ hài hòa những phương thức vận tải, do đó giai đoạn tập trung nguồn lực phải cao, đến lúc khai thác thì chỉ cần truy thu.
Như vậy ta phải tính cả một lộ trình dài của nguồn lực đầu tư, không thể dựa vào cơ cấu mà tỷ trọng vận tải ĐS đang chiếm, hoặc tương lai đang chiếm là bao nhiêu để đầu tư nguồn lực vào…” - ông Đông đề xuất.
Không dám nghĩ đến một khoản đầu tư lớn trong tương lai xa, Chủ tịch HĐTV TCty ĐSVN, ông Vũ Anh Minh đề nghị cần sửa đổi cơ chế làm sao bình đẳng với các phương tiện vận tải khác thì ĐS sẽ có cơ hội phát triển. “Tôi cho rằng vốn thì hữu hạn nhưng cơ chế thì không hữu hạn, chúng ta có thể sửa đổi cơ chế…” - ông Minh kỳ vọng.