Làng lễ hội

Đó là làng Hải Cát thuộc xã Hương Thọ, thị xã Hương Trà, tỉnh Thừa Thiên - Huế. Đứng trên núi Vọng Cảnh trông xuống, Hải Cát nép bên dòng Hương Giang thơ mộng với 280 hộ dân định cư trên một mảnh đồi chỉ khoảng 100ha.

Truyền thuyết huyền bí

Trưởng làng Trần Văn Trung (62 tuổi) cho hay, từ thuở xa xưa những họ tộc đầu tiên đến mảnh đất này là họ Trần, họ Tống…  Kể từ đó cho đến nay đã hơn 10 đời.

Trong cuốn sách “Hải Cát – Đất và người” do nhà nghiên cứu Nguyễn Hữu Thông chủ biên, đã kể lại tích làng ở nơi “núi Ngọc gặp sông Hương” nhuốm màu huyền bí. Tương truyền, xưa kia có một dải núi nối từ đại ngàn Trường Sơn hùng vĩ đổ xuống thì bị hai nhánh nước lớn ngoằn ngoèo cắt lại để nhập thành một dòng sông Hương êm đềm, thơ mộng dẫn nước xuống hạ nguồn. Dải núi ấy bị chặn đứng như uất ức, đã vồng lên cao thành một bãi đồi “vừa tròn, vừa đẹp như hình cái chén (bát) úp”. Dân gian lấy đó mà gọi tên là Ngọc Trản (bát ngọc) hay Hòn Chén.

Ở chính nơi sơn thủy gặp nhau ấy là một vực nước xanh đậm sâu hun hút. Vực này không có đáy, là cung điện của Thủy thần. Chính ở vực sâu đó, thường xuất hiện một “cụ giải” (dân gian dùng để gọi về con rùa khổng lồ) to bằng chiếc chiếu, quần thảo trong vực, tạo thành những luồng sóng mạnh, tạo thành nơi sâu nhất của dòng Hương Giang xứ Huế.

Ngày nay Hải Cát nằm bên Bến phà Tuần, hai dòng hợp lưu chặn núi ấy là hai con sông Tả Trạch và Hữu Trạch. Thuở khai canh, Hải Cát là đất của người Chămpa với điện thờ Thánh mẫu Ana, theo truyền thuyết Chăm là vị thần sáng tạo ra đất đai, lúa má, cây cối...

Khi những cư dân Việt đặt chân mở cõi ở làng Hải Cát (thuộc xứ Thuận Hóa bấy giờ), thấy linh thiêng nên dung hợp và tôn thờ bà là Thành hoàng làng Thiên y Ana. Trông địa thế cận giang, đất đai màu mỡ, dân kéo đến càng đông đúc. Đến cuối thế kỷ XVI, Chúa Nguyễn Hoàng đã đưa tên làng Hải Cát vào danh mục hành chính cấp xã của xứ Thuận Hóa.

Người dân Hải Cát sống dựa chủ yếu vào cây lúa nước. Trong tiềm thức người làng, dòng Hương Giang và Thiên y Ana mang lại cho họ cuộc sống ấm yên.

“Hải Cát được xem là điểm cực Tây, là ngôi làng thuần Việt với nghề trồng lúa nước đầu tiên ở đất Thừa Thiên. Ruộng lúa ở đồng Cây Sung và đồng Đái Voi làm ra đủ gạo cho dân làng sống dư giả và mang xuống vùng trung tâm kinh đô Huế để trao đổi”, vị Trưởng làng kể lại. Rồi không chỉ có riêng Hải Cát, mà hầu hết những ngôi làng hai bên những bờ bãi sông Hương cũng đều thờ tôn Thánh mẫu để cầu mong sự trợ phù.

Thời triều Nguyễn, đền Hải Cát được tôn vinh bằng nhiều sắc phong. Đất làng còn được nhiều vua quan chọn làm nơi yên nghỉ bởi phong cảnh phong thủy hữu tình và “long mạch tốt”. Năm 1886, Vua Đồng Khánh cho tu sửa đền, ban hiệu là Huệ Nam Điện (Huệ Nam là ban ơn huệ cho nước Nam - NV) và làm nhiều thơ văn ca tụng công đức Thiên y. Ông còn chiếu dụ dịp Xuân - Thu nhị kỳ hằng năm tổ chức lễ tế ngưỡng vọng, chủ tế phải là vua hoặc một triều thần có vai vế.

Đến các đời vua sau, mức độ chăm lo tín ngưỡng thờ Thánh mẫu có chút giảm bớt tính chất quân tâm khi chỉ cử các quan tới chủ tế vào dịp tháng Ba, còn tháng Bảy sẽ do làng Hải Cát tự tổ chức và coi sóc miếu điện.

Kỷ lục lễ hội

Ở xứ Huế, chưa bao giờ người ta liệt danh Hải Cát thuộc vào hàng những ngôi làng trù phú, đông đúc, tấp nập. Dù chỉ cách trung tâm TP Huế một đoạn sông tầm mươi cây số, nhưng sợi dây nối Hải Cát với chốn phồn hoa đô thành phía hạ nguồn chỉ là những sản vật ruộng nương theo thuyền chòng chành xuống chợ Bến Ngự, Đông Ba… Cũng vì thế, Hải Cát vẫn giữ được nhiều nét quê thuần khiết.

Nếu cần sự tiếp nhận văn minh hiện đại, người Hải Cát chẳng phải đi đâu xa bởi quanh năm có khách thập phương về dự hội hè văn hoá, lịch sử, tâm linh... Trưởng làng Trần Văn Trung cho biết: “Số ngày bà con tham gia hội hè mỗi năm có khi gấp đôi số ngày xuống ruộng. Lớn nhất là hội ở Điện Hòn Chén (nơi thờ Thánh mẫu) để tưởng nhớ công ơn Đức mẹ Ana và công lao các bậc sinh thành”.

Điện Hòn Chén là cụm di tích gồm khoảng 10 công trình kiến trúc to nhỏ khác nhau nằm ở gần cuối sườn núi Ngọc Trản, hướng mặt ra sông Hương, ẩn mình dưới những tán cây cao. Công trình kiến trúc chính là Minh Kính Đài tọa lạc ở giữa và nhiều nhà, động, am, bệ thờ… xung quanh. Nơi đây không chỉ là một di tích lịch sử mà còn là thắng cảnh, một điểm tham quan văn hóa độc đáo.

Theo nhiều tài liệu, Lễ hội Điện Hòn Chén là lễ hội duy nhất còn kết hợp nghi thức cung đình và tín ngưỡng dân gian, là lễ thờ mẹ với những người đạo hiếu. Điều đó lý giải vì sao lễ hội lại thu hút đông đảo khách thập phương đến thế. Cứ đều đặn vào tháng Ba và tháng Bảy âm lịch, Hải Cát luôn nhộn nhịp trong không khí lễ hội với tâm tưởng: “Rộn ràng tháng Bảy vía cha, tháng Ba vía mẹ...”. 

Trưởng làng giới thiệu: “Không riêng người dân xứ Huế, mà khách tận ngoài Bắc, trong Nam cũng ùn ùn về tham gia dự lễ hội. Một khúc sông Hương từ ngã ba Tuần về Điện Hòn Chén tấp nập những chiếc thuyền kết đôi giong cờ phướn, hương án đủ sắc màu”. Thuyền đầu có bàn thờ cùng với long kiệu, hòm sắc của vua ban Thánh mẫu. Liền kế đó là thuyền có bàn thờ, kiệu và hòm sắc của nhị vị Thượng ngàn và Thuỷ cung Thánh mẫu. Rồi tiếp sau nữa là những thuyền chở các tự khí, tàn tán cờ quạt…

Long kiệu của Thánh mẫu là kiệu thêu, được các trinh nữ ăn mặc sặc sỡ khiêng. Những đoàn người khác cũng quần áo đủ màu sắc, chia nhau người mang các bộ lễ dâng, cờ biển, lọng, quạt... Khi đoàn thuyền ghé bến, đám rước sẽ đi bộ tới đình làng Hải Cát.

Trong lúc đoàn thuyền đôi khởi hành từ bến trước Huệ Nam Điện, các “bà đồng” đã cùng nhau “lên đồng, hầu bóng” ở thuyền có bàn thờ Thượng thiên Thánh mẫu và kéo dài tới khi đoàn vào bờ. Trong khu vực điện sẽ diễn ra lễ Thánh Mẫu tuần du, lễ tế làng Hải Cát, lễ cung nghinh Thánh Mẫu hồi loan về điện, lễ phóng sanh…

Khách dự hội theo đám rước trong hương khói tỏa bay, đèn hoa tỏa chiếu. Lòng tin tưởng hướng vọng vào sự linh thiêng của tam vị Thánh mẫu, đức Thiên y Ana. Một không khí tôn giáo tín ngưỡng thiêng liêng ngập tràn cầu điều tốt lành, thuận lợi, bình an…

Trong các kỳ Festival Huế lâu nay, một chương trình đặc sắc là “Huyền thoại sông Hương” cũng lấy đình làng Hải Cát và đoạn sông này làm điểm nhấn. Tái hiện lại trên khúc sông dài là khung cảnh làng Việt xưa với nghề chài lưới, gieo cấy lúa nước; các bô lão chủ trì các lễ cúng mùa màng, cầu thần linh phù trợ sản xuất; Vua triều Nguyễn dâng hương cầu Thánh mẫu cùng các vị thần phù hộ quốc thái dân an...

Ngoài hai dịp lễ hội lớn ấy, xen lẫn trong năm còn có các lễ hội như: Cầu yên, Mở cửa rừng, Xuống đồng, Cửu trùng... Vào các kỳ lễ hội, khách thập phương đổ về ùn ùn, Hải Cát chìm trong không khí náo nhiệt nhưng long trọng. Dân làng có thể bỏ vài ngày công sản xuất, nhưng chẳng ai lại tách mình ra khỏi hội.